اصلاح الگوی مصرف

اعتدال در انفاق و مصرف

چهارشنبه 88/9/11 4:25 عصر| | نظر

« وَالذینَ اذااَنفَقوا لَم یُسرفوُا و لَم یَفتروُاوَکانَ‏بینَ ذلکَ قواماً»

( فرقان/ 67)

« آنان کسانى هستند که هرگاه انفاق کنند ، نه‏اسراف کنند و نه سختگیرى، بلکه در میان این دو، اعتدال‏ مى‏ورزند.»

این آیه،بیانگر یکى از مهمترین مسایل زندگى است که رعایت آن ‏موجب آسایش و آرامش فرد و جامعه شده و باعث گشودن گره‏هاى مشکلات ‏و برطرف شدن بسیارى از نابسامانى‏هاى اجتماعى و اقتصادى ‏مى‏گردد . و مى‏توانازآن به عنوان معجزه زندگى یاد کرد، و آن مساله اعتدال در انفاق و مصرف است.

اعتدال،یعنى میانه‏روى و حدفاصل بین افراط و تفریط، که چنین‏کارى از نظر اسلام در همه چیز ، محبوب و مطلوب است ، قرآن ‏مسلمانان را به خاطر پیروى از اسلام، به عنوان «امت وسط‏» یعنى ‏امت معتدل خوانده ومى ‏فرماید: « وَکذلکَ جَعلناکُم اَمةٌ وَسَطاً»( بقره /143) این‏گونه شما را امت میانه قرار دادیم.

امیرمؤمنان على(ع) آنان را که از راه اعتدال به سوى افراط یاتفریط کشانده مى‏شوند، جاهل خوانده و مى‏فرماید: « لا تَرَی الجاهِلُ الّامفرطا او مفرطا » همیشه جاهل را نمى‏نگرى جز این که یا زیاده‏روى مى‏کند، و یا کم مى‏آورد.

در آیه مورد بحث،که بیانگریکی ازنشانه های بندگان ممتاز خداست ، از یکى از شاخه‏هاى مهم اعتدالى ، که مربوط به امور اقتصادى‏ و زندگى اجتماعى است سخن به میان آورده،که نقش مهمى در اصلاح ‏زندگى و سامان یافتنشؤون اجتماعى و خانوادگى دارد؛ و آن رعایت‏اعتدال در مصرف است ، یعنى انسان مسلمان، در انفاق و مصرف، نه‏اسراف مى‏کند و نهسختگیری، بلکه راه میانه ی بین این دو را برمى‏گزیند.

نکوهش اسراف در اسلام

اسراف،به معنى هرگونه زیاده ‏روى و تجاوز از حد اعتدال در هرچیزى است که انسان آن را به جا مى‏آورد.

اسراف مصادیق مختلف دارد .یکى از شاخه‏هاى آن،که در آیه موردبحث از آن نهى شده ، اسراف در مصرف است؛ مانند: اسراف در خوردن وآشامیدن، اسراف در دور ریختن غذاهاى اضافى ، اسراف در صرف ‏هزینه‏هاى گزاف در امور تجملى، تزیینى، تشریفات بى ‏محتوا و...

حتى اگر در عبادت زیاده‏روى شود،مثلا در وضو یا غسل، آب بیش ازحدِّ عقلى و طبیعى مصرف گردد، اسراف است . بر همین اساس ،‏پیامبر(ص) فرمود: « فى الوضوء اسراف، و فى کل شى‏ء اسراف‏ » دروضو و در هر چیزى مى‏تواند اسراف راه یابد.

شخصى به نام عباسى به محضر امام رضا(ع)مشرف شد و پیرامون ‏شیوه صحیح مصرف در خانه نسبت‏ به هزینه زندگى،همسر و فرزند وسایر شوون سؤال کرد، حضرت رضا(ع) در پاسخ فرمود: « باید مصرف تو،به گونه‏اى باشد که بین دو کار ناپسند(اسراف وسختگیری) قرارگیرد. »

عباسى پرسید: منظورتان از این سخن چیست ؟  امام فرمود: آیا سخن خدا در قرآن را نشنیده‏اى که اسراف و سختگیری را ناپسند مى‏شمرد ومى‏فرماید « والذین اذا انفقوا...»

« بندگان خداى رحمان کسانى هستند که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف‏کنند و نهسختگیری، بلکه میان این دو(حد اعتدال)را مى‏گیرند» بنابراین در مورد معاش و هزینه زندگى اعضاى خانواده، در خرید ومصارف، میانه ‏رو باش.

مطابق روایت دیگر، یک روز امام صادق(ع) در نزد شاگردان، همین‏آیه (67 فرقان) را تلاوت فرمود، آنگاه مشتى سنگریزه از زمین ‏برداشت، محکم در دست گرفت و فرمود: این همان بخل و سختگیرى‏است (که در آیه از آن نهى شده است) سپس مشت دیگرى برداشت و چنان ‏دست ‏خود را گشود که همه آن بر روى زمین ریخت و فرمود: این همان‏اسراف است، بار سوم مشت دیگرى برداشت و کمى دست‏خود را گشود،به گونه‏اى که مقدارى فرو ریخت، و مقدارى در دستش باقى ماند وفرمود: «این همان اعتدال بینسختگیری و اسراف است.»

در قرآن،در آیات متعدد از اسراف در مصرف و انفاق نهى شده است‏.به عنوان نمونه نظر شما را به چند آیه جلب مى‏کنیم :

1.« کُلوُا وَ اشرَبوا وَ لا تُسرفُوا». بخورید و بیاشامید ولى‏اسراف نکنید.( اعراف/31)

2.«وَ آتوا حَقَهُ یوم حَصادِه و لا تُسرفوا»( انعام/ 141)هنگام درو، حق‏ زکات(غلات و...)را بپردازید، ولى (در انفاق)اسراف نکنید.

3.روایت‏شده، فقیرى به محضر پیامبر(ص)آمد و تقاضا کرد که آن ‏حضرت پیراهنش را به او ببخشد. پیامبر(ص) پیراهن را از تن خود بیرون آورد و به او داد، و چون پوشش دیگر نداشت، در خانه به ‏طورعریان نشست و حتى براى نمازبیرون نرفت، کافران درغیاب، آن حضرت را سرزنش کردند و به او چنین تهمت زدند که خواب ‏و لهو، آن حضرت را از نماز بازداشته است. در این هنگام این آیه‏ نازل شد: «ولاتجعل یدک مغلوله الى عنقک و لا تبسطها کلى البسط فتقعد ملوما محسورا» (اسراء 29) هرگز دستت را برگردنت زنجیر نکن(بخل‏نورز)و بیش از حد(اعتدال نیز)دست‏خود را مگشاى تا مورد سرزنش‏قرار گیرى و از کار فرو مانى.

براساس همین آیات و دستورهاى الهى، پیامبر(ص) فرمود: «ما مِن نَفَقَةٍ احبُّ الی الله مِن نفقة قصد و یبغض الاسراف» هیچ انفاقى درپیشگاه خدا محبوب ‏تر از انفاق معتدلانه نیست. و خداوند اسراف درانفاق را دشمن دارد.

نیز بر همین اساس پیامبر(ص) و امیرمومنان على(ع) و سایرامامان علیهم السلامبسیار ساده مى‏زیستند، و از هرگونه تجمل ‏گرایى وتشریفات پرهیز جدى مى ‏نمودند.

امیرمومنان على(ع) براى کارگزاران خود چنین نامه مى‏نوشت:

«آدِقوُااَقلامَکُم، وَ قارِبوُابَینَسُطوُرِکُم، وَ احذِفوُاعَن فُضوُلِکُم ،واقصدوُالمَعانی، و ایّاکُم والاکثار، فانَّ اموالُالمُسلمینلا تَحتَمِلُ الضَّرر» سر قلم‏ها را نازک‏ تر کنید، بین سطرها را نزدیک‏ نمایید، ازاستفادهواژه‏هاى زاید بپرهیزید، معانى را هدف ‏قرار دهید و از پرچانگى و زیاده ‏روى دورى نمایید، زیرا نباید به ثروت مسلمانان آسیب برسد.

نیز فرمود: « آگاه باشید ؛بخشیدن مال در جاى ناروا، بریز وبپاش و بیهوده نمودن آن است، این گونه بخشش ، بخشنده را در دنیا بالا مى‏برد، ولى در روز رستاخیز به پایین مى‏کشاند ، و در پیش‏مردم او را محترم مى‏کند، ولى در پیش خدا خوار مى‏گرداند . هرکس ‏مال خود را در جاى نادرست و نزد ناشایستگان گذاشت، خداوند شکرآن مال را به او حرام مى‏نماید.»

در ادامه فرمود:«مَن اَنفَقَ شیئاً فىغَیرِطاعَةِ اللهفَهُوَ مُبذِرٌ» کسى که چیزى ازمال خود را در راه غیر خدا مصرف کند، چنین کسى اسراف کار است.

یاسر خادم مى‏گوید: روزى غلامان امام رضا(ع) میوه مى‏خوردند، ولى‏هنوز آن را به طور کامل نخورده، به گوشه‏اى مى‏انداختند، آن حضرت‏ اینعمل اسراف کارانه آنها را دید و خشمگین شد . به آنها فرمود:

«سبحان الله! اگر شما به این میوه‏ها نیاز ندارید، انسان‏هایى‏هستند که نیاز دارند، چرا دور مى‏ریزید؟ آنها را نگه دارید و به ‏نیازمندان بدهید.»

و امام صادق(ع) در ضمن نهى از دور افکندن هسته خرما، و نکوهش ‏اسراف کاران فرمود: «حتى ته مانده آب ظرفى را به دور نریزید که اسراف است.»

پرهیز شدید امام خمینى از اسراف در مصرف

حضرت امام خمینى قدس سره، که در عمل به دستورات اسلام، بسیارجدى و نمونه بودند، در مورد اسراف در همه ابعادش و به ویژه درمصرف، حساسیت مخصوصى داشتند، به عنوان نمونه نظر شما را به سه ‏مورد زیر جلبمی کنیم:

1-   یکى ازمسؤولین دفتر امام خمینى قدس سره مى‏نویسد: یک بارمسؤول امور مالى، پشت ‏یک پاکت چیزى نوشت و به امام داد . امام‏در یک کاغذ کوچک جواب آن را داد و در زیر آن چنین نوشت: شما دراین قطعه کوچک نیز مى‏توانستید بنویسید. » 

از این رو آن برادر خورده‏ کاغذها را جمع و جور مى‏کرد و درکیسه‏اى مى‏گذاشت، و هنگامى که مى‏خواست، براى امام چیزى بنویسد،روى آن کاغذ پاره‏ها مى‏نوشت، امام هم زیرش جواب مى‏نوشتند.

2-  خانم زهرا مصطفوى(دختر امام)از خاطرات دوران کودکى‏خود، چنین مى‏گوید:

درس امام در ساعت ‏یازده و نیم تمام مى‏شد . ایشان در این هنگام‏بیست دقیقه با ما(که کودک بودیم) بازى مى‏کرد، سپس ده دقیقه به ‏ظهر، براى انجام مقدمات نماز حاضر مى‏شد . امام با خرید اسباب‏بازى خیلى مخالف بودند و مى‏گفتند: این پول باطلى است . باوسایلى مانندگِل، تیله درست مى‏کردیم، بعد مى‏چیدیم و مى‏گفتیم هرکس به این تیله‏ها بزند برنده است، بازى بیست دقیقه ما این گونه‏ساده بود...

3-یکى از اعضای دفتر امام خمینى(ره) نقلمی کند: یک روز برطبق وظیفه‏اى که هر ماه بر عهده داشتیم، در پایان ماه صورت‏مخارج ماهیانه را(در جماران) به خدمت امام فرستادیم، و در ضمن‏آن مخارج خانه امام از مهمانى‏ها، رفت وآمدهاى امام، پول برق‏خانهو ...را نوشته بودیم . هنگامى که صورت مخارج را نزد امام‏ ‏فرستادیم، پس از نیم ساعت‏ حاج احمدآقا(فرزند امام) تلفن زد وگفت: از وقتى که صورت حسابراداده‏اید، امام مرتب لب باغچه قدم‏مى‏زند و سخت ناراحت است، زیرا مخارج خانه امام در این ماه ازده هزار تومان(آن عصر) تجاوز کرده است لذا امام مى‏فرماید:

«اگر خرج خانه من از ده هزار تومان تجاوز کند، من اصلا ازاین جا مى‏روم.»

حاج احمد آقا به من گفت: شما ببینید که خرج اضافى در این ماه‏ چه بوده است،تا به آقا بگوییم و خیال امام راحت‏شود.

ما پس از جستجو در دفاتر، سه قلم خرج اضافه آن ماه را یافتیم که ابداً مربوط به خانه امام نبود ، است، مثلا:

- گازوئیلى که از خانه امام زیاد آمده بود ما گفتیم که آن‏را در انبار حسینیه جماران بریزند.

- ماشینى که خانواده حضرت امام را مى‏برد، و براثربى‏توجهى راننده خسارتى به آن وارد شده بود ، و هزینه‏اى پیدا نموده بود.

- برزنتى براى خانه حضرت امام  تهیه شده بود تا داخل‏ منزل ایشان از بالاى پشت‏بام دیده نشود، زیرا پاسداران در آنجا پاس مى‏دادند.

صورت این چند قلم اضافه خرج را خدمت امام فرستادیم، درنتیجه ایشان احساس آرامش کرده و آسوده خاطر شدند. از همین یک ‏نمونه مى‏توان شدت پرهیز امام از اسراف و زیاده ‏روى در مخارج‏ خانه را به دست آورد.

دورى از تقتیر و سختگیرى

اعتدال در مصرف یکى از ویژگى‏هاى بندگان ممتاز الهى است، که در میانه دو چهره قرارگرفته است، نخست جنبه افراطى آن است‏که از آن به اسراف و تبذیر یاد مى‏شود که بیان گردید، دوم جنبه‏ تفریطى آن که چهره تفریط ، اعتدال در مصرف است که از آن به‏ تقتیر یا سختگیرى و زندگى رنج‏آور تعبیر مى‏گردد . اسلام دین سمحه‏ و سهله است، هرگز حاضر نیست که مسلمانان در سختى و رنج اقتصادى‏زندگى کنند . باید با کار و کوشش و سرپنجه تدبیر، شکل زندگى رابه شیوه‏اى تبدیل کرد که موجب وسعت در زندگى و آسایش گردد.

پیامبر اکرم(ص)همان گونه که از اسراف جلوگیرى مى‏کرد، به‏موازات آن از اقتار وسختگیری در زندگى، نهى مى‏نمود.

رسول ‏اکرم(ص)فرمود: «اِنَّ مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ اَن یشبهَهُ وَلَدَه....»

" از سعادت و خوشبختى انسان مسلمان،آن است که داراى فرزندى باشدکه ‏در نیکى، شبیه به خود اوبوده و نیز داراى همسر زیبا و دیندار، ومرکب راهوار و خانه وسیع باشد."

در ماجراى ابولبابه( گفتن یک راز نظامى حکومت اسلامى به یهودیان ) به گناه خود پى برد و توبه حقیقى کرد و پس ازمدتى آیه 102 سوره توبه در پذیرش توبه او از جانب خداوند نازل‏شد، پیامبر(ص)با تلاوت آن آیه، به او بشارت داد. ابولبابه به‏پیامبر(ص)عرض کرد: اجازه بده به شکرانه قبول شدن توبه‏ام، نصف‏اموالم را انفاق کنم . پیامبر(ص)اجازه نداد. او عرض کرد: اجازه ‏بده یک سوم آن را انفاق کنم، پیامبر(ص) اجازه داد.

این که پیامبر(ص)اجازه انفاق نصف اموال او را نداد، براین اساس‏بود که وی و خانواده‏اش،گرفتار سختى و تنگنا در معیشت نگردند.

این بحث را باذکر روایتی به پایان می بریم  :

یکى از مسلمانان مدینهکهداراى چند کودک ‏بود، و شش غلام داشت، در بستر مرگ قرار گرفت. قبل از مرگ خود به‏خاطر جلب پاداش‏ الهى، شش غلامش را آزاد نمود. پس از آن که ازدنیا رفت، مسلمانان پس از غسل و تکفین، او را به خاک سپردند.سپس ماجراى او را در مورد آزادسازى غلامان، و فقر فرزندانش به‏آن حضرت خبر دادند. پیامبر(ص) فرمود:

«اگر من اطلاع مى‏یافتم نمى‏گذاشتم‏جنازه او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید، زیرا او کودکان خودرا از ثروتش بى‏نصیب نمود، و آنان را فقیر و بى‏پناه گذاشت، تا دست گدایى به سوى مردم دراز کنند.»

این ماجرا در عین آن که بیانگر نکوهش اسراف در انفاق است ، نیز حاکى از آن است که نباید موجب سختى و فشار در زندگى اعضاء خانواده شود . بلکه باید اعتدال در مصرف را با توجه به همه‏جوانب رعایت نمود.